Το βουνό του Θηβαϊκού κύκλου και της λατρεία του θεού Διονύσου, ο μυθικός Κιθαιρώνας ορθώνεται περήφανα από τη θάλασσα του Κορινθιακού, εντυπωσιάζοντας με τα πυκνά του πευκοδάση και τον πλούτο της σπάνιας χλωρίδας του. Το βουνό πρωταγωνιστεί στις ελληνική μυθολογία με πλήθος αναφορών. Εδώ εγκαταλείφθηκε ως βρέφος ο Οιδίποδας, στα πυκνά του δάση ζούσε το τρομερό λιοντάρι που σκότωσε ο Ηρακλής, από εδώ εξορμούσαν οι τρομερές Ερινύες και σε ένα φαράγγι του βουνού μεγάλωσαν τα παιδιά της Αντιόπης, ο Ζήθος και ο Αμφίονας, οι μετέπειτα βασιλιάδες της Θήβας. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο το βουνό παλαιότερα ονομαζόταν Αστέριον αλλά αργότερα πήρε το όνομα Κιθαιρών από το όνομα ενός όμορφου βοσκού της περιοχής που είχε την ατυχία να αποτελέσει ερωτικό πόθο της ερινύας Τισιφόνης. Φοβούμενος την χθόνια θεότητα ο νέος απέρριψε τις προκλήσεις της και εκείνη για να τον εκδικηθεί του έστειλε ένα φίδι που τον έπνιξε. Οι κορυφές του Κιθαιρώνα αποτελούν το σύνορο μεταξύ της Αττικής και της Βοιωτίας. Στα βόρεια του απλώνεται ο θηβαϊκός κάμπος, στα ανατολικά ενώνεται με την Πάστρα μέσω του αυχένα της Κάζας και στα δυτικά και νότια βυθίζεται στον Κορινθιακό κόλπο μεταξύ των όρμων του Λιβαδόστρου και των Αιγοσθενών. Πολλοί αναφέρουν τον Κιθαιρώνα και την Πάστρα ένα βουνό, κάτι που όμως δεν ισχύει. Ο Κιθαιρώνας είναι μια στενή ορεινή ραχοκοκκαλιά, μήκους 23 χλμ. και πλάτους 7,5 χλμ., που κινείται από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Η ψηλότερη κορυφή του είναι ο Προφήτης Ηλίας ή Ελατιάς, η οποία ορθώνεται στα 1.409 μέτρα μέσα σε μόλις 4 χλμ. σε ευθεία γραμμή από την ακτογραμμή. Άλλες κορυφές του βουνού είναι οι Τρεις Κορυφές (1.358 μ.), το Φράσερι (1.043 μ.), το Μπαχαντούρι (1.024 μ.), το Λουκίσθι (988 μ.), το Λεστόρι (986 μ.), το Βορδοσίτι (969 μ.) και η Κιάφα Δόκανη (881 μ.). Η γεωλογική δομή του Κιθαιρώνα αποτελείται από ασβεστόλιθους και λίγους δολομίτες με χαρακτηριστική την παρουσία τριών σπηλαίων στη βόρεια πλευρά του βουνού, ένα από τα οποία πιθανόν ταυτίζεται με το Σφραγίδιον Άντρο, το σπήλαιο όπου οι Έλληνες προσκύνησαν για να κερδίσουν τους Πέρσες πριν την μάχη των Πλαταιών ύστερα από χρησμό του Μαντείου των Δελφών. Στον Κιθαιρώνα υπάρχουν λίγα εποχικά ρέματα με σημαντικότερα της Γκούρας, του Μάτζη, της Γαϊδούρας, της Ναγαρίμας και του Λυζιμά. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ιστορικά αξιοθέατα της περιοχής, όπως το φρούριο των Ελευθερών που έλεγχε από την αρχαιότητα το πέρασμα μεταξύ Θηβών και Μεγαρίδος, η αρχαία ακρόπολη των Αιγοσθενών κοντά στο Πόρτο Γερμενό και τα τείχη των αρχαίων Πλαταιών στους βόρειους πρόποδες. Ο Κιθαιρώνας αν και βρίσκεται κοντά στην ΑΘήνα δεν έχει την τύχη να τον περπατάνε πολλοί περιπατητές και εξερευνητές. Κι όμως, το βουνό φυλάει στα πλούσια δάση του έναν μεγάλο αριθμό από σπάνια είδη φυτών, ενώ στις κορφές του συναντάει κανείς δεκάδες μικροπούλια.

Το βουνό ήταν φημισμένο για τα πλούσια και άγρια δάση του από την αρχαιότητα και μέσα τους λάμβαναν χώρα διονυσιακές ιεροτελεστίες. Στα χαμηλά του βουνού υπάρχουν δάση χαλεπίου πεύκης που διακόπτονται από πουρνάρια, αριές, πλατάνια, κουμαριές, αγριοκουμαριές, φυλίκια, σχίνα, κοκκορεβυθιές, οστρυές, φράξους, κράταιγους, φυλίρια, χαρουπιές, κ.ά. Στα πιο ψηλά σημεία αναπτύσσεται ένα όμορφο δάσος κεφαλληνιακής ελάτης, ενώ λίγο πριν την κορυφογραμμή υπάρχουν λίγοι ίταμοι και αγριοκυπάρισσα. Μέχρι τώρα στον Κιθαιρώνα έχουν εντοπιστεί περίπου 900 είδη φυτών από τα οποία τα 70 είναι ενδημικά της χώρας μας. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι η στενότοπη ενδημική κενταύρια του Κιθαιρώνα (Centaurea cithaeronea), το αγριόσκορδο Allium cithaeronis, η Consolida tuntasiana, το Erysimum atticum, οι κενταύριες Centaurea pseudocadmea και Centaurea subsericans, το Onosma spruneri, η Bufonia stricta subsp stricta, η καμπανούλα Campanula celsii subsp spathulifolia, η Scutellaria rupestris subsp parnassica, το αγριογαρύφαλλο Dianthus serratifolius subsp serratifolius και το τσάι Sideritis raeseri subsp attica. Άλλα ενδιαφέροντα είδη της περιοχής είναι το γεράνι Geranium subcaulescens, ο Bolanthus graecus, η Daphne jasminea, η Nepeta argolica subsp argolica, η Aristolochia microstoma, η κενταύρια Centaurea triumfetti subsp axillaris, το γαϊδουράγκαθο Onopordum caulescens, η Asperula lutea subsp rigidula, ο Cachrys cristata, η βιόλα Viola phitosiana, η Bellevalia dubia subsp boissieri, οι γαλατσίδες Euphorbia myrsinites και Euphorbia rigida, ο φλώμος Verbascum graecum, η Saxifraga rotundifolia subsp chrysospleniifolia, η φριτιλάρια Fritillaria graeca, η Achillea holosericea, η ορχιδέα Ophrys aesculapii, οι κρόκοι Crocus olivieri subsp olivieri και Crocus nivalis, τα αγριογαρύφαλλα Dianthus diffusus και Dianthus gracilis subsp gracilis και το Dichoropetalum vittijugum.

Η ορνιθοπανίδα περιλαμβάνει διάφορα είδη των δασών αλλά και πολλά μεταναστευτικά είδη. Από τα αρπακτικά στο βουνό ζούνε φιδαετοί, σφηκιάρηδες, γερακίνες, ξεφτέρια, πετρίτες, σαΐνια και βραχοκιρκίνεζα. Τα νυχτόβια αρπακτικά αντιπροσωπεύονται από μπούφους, χουχουριστές, κουκουβάγιες και γκιώνιδες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον έχουν οι κορυφές του βουνού καθώς σε μικρές σχετικά αποστάσεις μπορεί κανείς να παρατηρήσει πολλά είδη από μικροπούλια, όπως ο τρυποφράχτης, ο θαμνοψάλτης, ο πυρροβασιλίσκος, ο χρυσοβασιλίσκος, η ελατοπαπαδίτσα, ο αιγίθαλος, ο βραχοτσοπανάκος, το σιρλοτσίχλονο και το βουνοτσίχλονο. Άλλα πουλιά της περιοχής είναι η μπεκάτσα, το τρυγόνι, το γιδοβύζι, ο τσαλαπετεινός, η ωχροκελάδα, η δεντροσταρήθα, ο κοκκινολαίμης, ο φοινίκουρος, ο καρβουνιάρης, ο σταχτοπετρόκλης, ο γαλαζοκότσυφας, η τσίχλα, η γερακότσιχλα, ο κοκκινοτσιροβάκος, ο αετομάχος, ο κοκκινοκεφαλάς, η κίσσα, ο κόρακας, το σκαρθάκι και το λούγαρο.

Από τα αμφίβια εδώ απαντώνται μόνο φρύνοι, πρασινόφρυνοι, δεντροβάτραχοι και γραικοβάτραχοι. Η ερπετοπανίδα είναι πλούσια και περιλαμβάνει είδη, όπως είναι κρασπεδοχελώνα, το κονάκι, η τρανόσαυρα, το σιλιβούτι, η τοιχόσαυρα, ο τυφλίτης, το σαμιαμίδι, ο αβλέφαρος, ο στεφανοφόρος, ο λαφιάτης, η δεντρογαλιά, ο σαπίτης, το νερόφιδο, η σαΐτα, το αγιόφιδο, το σπιτόφιδο και η οχιά. Από τα θηλαστικά παλαιότερα στο βουνό υπήρχαν αρκετά τσακάλια που πλέον έχουν εκλείψει. Σήμερα εδώ ζούνε αλεπούδες, αγριόχοιροι, πετροκούναβα, νυφίτσες, ασβοί, λαγοί, σκαντζόχοιροι και διάφορα μικρά τρωκτικά και νυχτερίδες.

Δυστυχώς το βουνό κακόπαθε από την διάνοιξη δρόμων και την εγκατάσταση μεγάλου αριθμού ανεμογεννητριών. Μεγάλο μέρος της κορυφογραμμής του βουνού έχει μετατραπεί σε ένα εργοτάξιο παραγωγής ενέργειας με καταστροφικές συνέπειες τόσο για το τοπίο όσο και για δεκάδες είδη σπάνιων ενδημικών λουλουδιών αλλά και ζώων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του προστατευόμενου ενδημικού ορθόπτερου Glyphanus obtusus που οι δρόμοι της κορυφής απειλούν την παρουσία του στο βουνό. Αυτό συμβαίνει γιατί η μικρή αυτή γκρίζα ακρίδα καμουφλάρεται απόλυτα με τα γκρίζα χαλίκια της κορυφής και οι χωμάτινοι δρόμοι με το καστανό χρώμα που τέμνουν την επικράτεια της την κάνουν εύκολη βορά στους θηρευτές.