Πολλοί επιστήμονες της θάλασσας πιστεύουν ότι το μεγάλο κακό ξεκίνησε το 1975 με ένα από τα μεγαλύτερα μπλοκμπάστερ του αμερικανικού κινηματογράφου. Το «Jaws» του Στίβεν Σπίλμπεργκ -τα γνωστά «Σαγόνια του Καρχαρία»- έπαιξε τεράστιο ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο στην δημιουργία μιας απόλυτα λανθασμένης αντίληψης που έκτοτε χαρακτηρίζει την σχέση μας με τα θαυμαστά αυτά ζώα: οι θάλασσες είναι γεμάτες από τεράστιους αιμοβόρους καρχαρίες που το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι πώς θα μας κατασπαράξουν. Και η γνωστή ακραία αντίδραση του ελληνικού κοινού δεν άργησε να αποδείξει την διαχρονική έλλειψη ρασιοναλισμού που μας χαρακτηρίζει. Στη συνείδηση των περισσοτέρων από εμάς ο καρχαρίας είναι το πιο επικίνδυνο πράγμα που μπορεί κανείς να συναντήσει στη θάλασσα, ασχέτως αν είναι ελάχιστοι οι κολυμβητές που τους έχουν έστω αντικρύσει και ασχέτως αν στη χώρα μας οι επιβεβαιωμένες ιστορικά επιθέσεις είναι εξίσου ελάχιστες. Αυτή η ευρέως διαδεμόνη φοβική άποψη υπήρξε και το μεγαλύτερο άλλοθι για την συστηματική υπεραλίευση και τις εκατόμβες των μεγάλων καρχαριών σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδιαίτερα από την δεκαετία του ‘80 και μετά, που πλέον έχουν φέρει στα όρια της επιβίωσης είδη που κολυμπούν στις θάλασσες της Γης, εδώ και 350 εκατομμύρια χρόνια.

Οικολογική σημασία
Οι καρχαρίες είναι ψάρια που ανήκουν στην ομοταξία των χονδριχθύων, μια ομάδα ζώων που άρχισε να σχηματίζεται στις θάλασσες στο τέλος του Σιλούριου, περίπου την ίδια εποχή που τα φυτά πρωτοεμφανίστηκαν στη γη. Οι χονδριχθύες, που περιλαμβάνουν τους καρχαρίες, τα σκυλόψαρα, τα αγγελόψαρα και τα σελάχια, παίρνουν το όνομα τους από το υλικό με το οποίο είναι κατασκευασμένος ο σκελετός τους, τον χόνδρο, ο οποίος είναι πιο ελαφρύς και πιο ευλύγιστος από τα οστά. Ο χόνδρος μάλιστα των καρχαριών αποτελεί και έναν από τους βασικούς λόγους της υπεραλίευσης τους τα τελευταία χρόνια, καθώς χρησιμοποιείται σε διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα, ενώ η παράνομη αλιεία για τα πτερύγια των καρχαριών χρησιμοποιεί συχνά την δικαιολογία «αλίευμα για φαρμακευτικούς λόγους». Η επιβίωση τους από τόσο παλία μέχρι και τις μέρες μας ως κυρίαρχα αρπακτικά των θαλασσών είναι αποτέλεσμα μιας σειράς εξελιγμένων προσαρμογών, στις οποίες ξεχωρίζει το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα που τους επιτρέπει να αντιλαμβάνονται μέσω ενός εκτεταμένου δικτύου ηλεκτροϋποδοχέων την παρουσία θηραμάτων ακόμα και όταν αυτά βρίσκονται εκατοντάδες μέτρα μακριά. Οι καρχαρίες είναι είδη με τεράστια οικολογική σημασία καθώς βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας των θαλάσσιων οιοσυστημάτων και η παρουσία σε μια περιοχή πολλών διαφορετικών ειδών αποτελεί ένδειξη ενός αδιατάραχτου οικοτόπου. Ως κορυφαίοι θηρευτές παίζουν σημαντικό ρόλο στην βιοποικιλότητα μιας περιοχής καθώς η αλληλεπίδραση με άλλα είδη κρατά τους πληθυσμούς υπό έλεγχο και σε ισορροπία.  

 

Οι καρχαρίες των θαλασσών μας
Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι η άποψη των Δυτικών για τους καρχαρίες είναι πολύ χειρότερη από αυτή των κατοίκων των τροπικών θαλασσών, οι οποίοι ζούνε δίπλα τους εδώ και αιώνες κάτι που εύκολα εξηγείται από την απλή έλλειψη εμπειρικής γνώσης. Οι πρώτοι, οι οποίοι σπάνια συναντούσαν καρχαρίες, τους δαιμονοποίησαν από τα αρχαία χρόνια, ενώ οι δεύτεροι, που σχεδόν κολυμπούσαν μαζί τους, τους λάτρεψαν σαν θεούς. Στη χώρα μας μία από τις πρώτες αναφορές υπήρξε αυτή του Ηροδότου, ο οποίος στην περιγραφή του ναυαγισμένου στην Αθωνική χερσόνησο περσικού στόλου γράφει για τα θηρία του πόντου που κομμάτιαζαν τους Πέρσες. Αργότερα ο Αριστοτέλης στο «Των Περί τα Ζώα Ιστοριών» περιέγραψε με ακρίβεια πολλά στοιχεία της συμπεριφοράς και της βιολογίας των καρχαριών, ενώ ο Ρωμαίος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος προειδοποιούσε τους δύτες να καλύπτουν τα γυμνά τους άκρα με σκούρα υφάσματα προς αποφυγή επιθέσεων. Αξίζει μια αναφορά στο παλιό νησιώτικο γνωμικό: «στου δερματά την αυλή, κοιμούνται σκύλοι» που δήλωνε ότι στα σημεία των νησιών που υπήρχαν βυρσοδεψία -συνήθως πάνω στη θάλασσα για να πετιούνται τα απόβλητα της επεξεργασίας των δερμάτων- εμφανίζονταν καρχαρίες που προφανώς προσελκύονταν από την μυρωδιά του αίματος. Στην Μεσόγειο απαντώνται 47 είδη καρχαριών εκ των οποίων περίπου 39 ζουν και στις θάλασσες μας. Από αυτά μόνο 3 είδη είναι δυνητικά επικίνδυνα, ενώ πολλά από τα υπόλοιπα είναι μικρά, βαθύβια και πελαγικά και σπάνια απαντώνται. Η αλήθεια είναι ότι η παρουσία μεγάλων καρχαριών στα πελάγη μας έχει περάσει μάλλον αδιάφορη από το ευρύ κοινό και αυτό γιατί οι πληθυσμοί τους δεν ήταν ποτέ μεγάλοι. Είναι ενδεικτικό ότι οι εμπειρικές ονομασίες σκύλοι, γαλέοι και κοκκαλάδες, είναι ίδιες για πολλά διαφορετικά είδη, κάτι που σημαίνει ότι το λαϊκό πνεύμα των ψαράδων μας δεν διαχώρισε ποτέ ξεκάθαρα τα είδη των καρχαριών. Παρόλα αυτά υπέροχα ονόματα όπως χινόκοτα, σμπρίλιος, λάμια, σαπουνάς και πατερίτσα επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, ενώ η σύγχυση περιορίζεται κυρίως μόνο πάνω από τους πάγκους των ψαραγορών, όπου σχεδόν όλοι οι αλιευμένοι καρχαρίες αναφέρονται λανθασμένα και παρανόμως ως «γαλέοι». Όσον αφορά την επικινδυνότητα των καρχαριών στα πελάγη μας, αρκεί να αναφερθεί ότι στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί μόλις 15 επιθέσεις τα τελευταία 150 χρόνια -η τελευταία το 1983-, αριθμός πολύ μικρότερος από τους θανάτους που προκαλούνται κάθε καλοκαίρι από πνιγμό ή ταχύπλοα σκάφη. Εντούτοις οι θεάσεις καρχαριών τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί, κάτι που οφείλεται κυρίως στη σύγχρονη τεχνολογία, με την λήψη φωτογραφιών με το κινητό τηλέφωνο και την ολοένα και πιο εύκολη πρόσβαση στα μακρινά σημεία των θαλασσών όπου ζούνε οι μεγάλοι καρχαρίες.

 

Στα όρια της επιβίωσης
Σύμφωνα με την Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του ΟΗΕ, οι χονδριχθύες αποτελούν το 1% των παγκοσμίων αλιευμάτων, αριθμός που μοιάζει μικρός αλλά που σημαίνει ότι κάθε χρόνο ψαρεύονται περίπου 100 εκατομμύρια ζώα. Οι αριθμοί αυτοί είναι πολύ μικρότεροι από τους αληθινούς καθώς βασίζονται σε στοιχεία που παραδίδουν οι χώρες στον FAO, τα οποία βέβαια δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα για διάφορους λόγους και δεν συμπεριλαμβάνουν τους τεράστιους αριθμούς των «παρεμπίπτοντων αλιευμάτων» (bycatch) από την βιομηχανικού τύπου αλιεία. Όσον αφορά την ελληνική εμπειρία η αλήθεια είναι ότι οι καρχαρίες, εκτός του γνωστού γαλέου, δεν υπήρξαν ποτέ ένα αγαπημένο αλίευμα στις θάλασσες μας και είναι χαρακτηριστικό ότι οι ψαράδες μας πουλούσαν ακριβά μόνο το δέρμα τους το οποίο χρησιμοποιούνταν παλαιότερα ως γυαλόχαρτο στις κατασκευαστικές εργασίες. Η διαχρονική περιφρόνηση των καρχαριών ως αλίευμα οφείλεται και στο ό,τι οι καρχαρίες έχουν στο αίμα τους υψηλά ποσοστά ουρίας, η οποία με τον θάνατο τους μετατρέπεται σε αμμωνία που κάνει σχεδόν αδύνατη τη βρώση του κρέατος. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια με την διαρκή ρύπανση των θαλασσών του πλανήτη το κρέας των μεγάλων καρχαριών είναι πλέον ακατάλληλο για βρώση, καθώς με τα χρόνια έχει αποθηκεύσει μεγάλα ποσοστά υδράργυρου, όπως αποδεικνύουν και οι συχνές ανακλήσεις, για τον παραπάνω λόγο, προϊόντων γαλέου και γαλάζιων καρχαριών με την εμπορική ονομασία «φιλέτο γλαυκού» και στη χώρα μας.

 

Διατάγματα και νόμοι προστασίας 

Στην Ελλάδα ο πιο συχνά αλιευμένος καρχαρίας είναι ο γκρίζος ή εξαβράγχιος καρχαρίας, που αναφέρεται λανθασμένα ως σαπουνάς ο οποίος αποτελεί ένα τελείως διαφορετικό είδος. Άλλα είδη καρχαριών που ψαρεύονται σχετικά συχνά είναι ο ρυγχοκαρχαρίας, ο αλεπόσκυλος, ο σταχτοκαρχαρίας, ο γλαυκοκαρχαρίας, αλλά και τα μικρά είδη γάτος και φινόγατος που πραγματικά εξολοθρεύονται κατά χιλιάδες από τις τράτες ως παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Πλέον οι διεθνείς οργανισμοί αναφέρουν ότι περισσότερο από το 50% των καρχαριών της Μεσογείου κινδυνεύουν με εξαφάνιση, ενώ πολλά από αυτά τα είδη ανήκουν επίσημα στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Ζώων της Ελλάδας. Παρόλα αυτά συχνά εμφανίζονται στις εφημερίδες και στο διαδίκτυο φωτογραφίες «περήφανων» επαγγελματιών και ερασιτεχνών ψαράδων που επιδεικνύουν έναν ψαρεμένο καρχαρία, χωρίς να γνωρίζουν ότι πλέον απαγορεύεται και στη χώρα μας η αλιεία των καρχαριών, αλλά και πολλών σελαχιών, σύμφωνα με την αριθ. 4531/83795/20-07-2016 εγκύκλιο της Διεύθυνσης Ελέγχου Αλιευτικών Δραστηριοτήτων και Προϊόντων του ΥΠ.Α.Α.Τ., ενώ το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 «Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας» απαγορεύει ακόμα και την αλίευση του εξαβράγχιου καρχαρία που στις μέρες μας έχει μόνιμη θέση στους πάγκους των ψαραγορών. Μπορεί στη χώρα μας να βρισκομάστε ακόμα πολύ πίσω αν αναλογιστούμε ότι σε άλλες θάλασσες του πλανήτη οι καρχαρίες προσελκύουν πλήθη τουριστών για να τους θαυμάσουν, αλλά δεν είναι αργά για να διαλύσουμε τουλάχιστον τις φοβίες μας, αλλά και για να συμμορφωθούμε με τους νόμους του κράτους. Οι καρχαρίες είναι απαραίτητοι για την εύρυθμη λειτουργεία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, αλλά κυρίως είναι απαραίτητοι για την απλή γνώση ότι αυτά τα πανάρχαια, ιδιαίτερα εξελιγμένα και πανέμορφα ζώα συνεχίζουν να κολυμπούν στα νερά μας εμπλουτίζοντας, με την έστω αραιή παρουσία τους, τις θάλασσες μας.