Ύπουλη, άφοβη, μοχθηρή και πονηρή η σμέρνα θεωρείται από τους περισσότερους ένα επικίνδυνο υποθαλάσσιο συναπάντημα. Ανεξάρτητα όμως από τους μύθους και τις αλήθειες για τον άγριο χαρακτήρα της, η παρουσία της σμέρνας σε ένα βιότοπο αποτελεί ένδειξη αδιατάραχτης οικολογικής ισορροπίας. Η επιστημονική ονομασία της σμέρνας είναι Μύραινα η Ελένη (Muraena helena) και ανήκει στην τάξη των Εγχελυόμορφων στα οποία ανήκουν επίσης το χέλι, το μουγγρί, το φιδόχελο και πολλά ακόμα είδη που ζούνε στις θάλασσες μας και ο λαός τα ονομάζει γενικά «χέλια». Πρόκειται για ένα από τα διασημότερα ψάρια των θαλασσών μας, κάτι που αποδεικνύεται και από τις πολλές κοινές ονομασίες με τις οποίες αναφέρεται σε διάφορες νησιωτικές περιοχές: αδόντας, ασμηναριά, σμηνιέρα, σμύναιρα, σμύναιρη, σμύρενα και σμύρνα.
Ανήκει στην οικογένεια των Μυραινίδων στην οποία ανήκουν άλλα δύο είδη σμέρνας που ζούνε στις θάλασσες μας. Αυτά είναι η μικρότερη, πιο χοντροκομένη και καφετιά μουγγροσμέρνα (Gymnothorax unicolor) και η πιο σπάνια, νεόφερτη στα νερά μας από τον Ατλαντικό, τιγροσμέρνα (Enchelycore anatina), με κίτρινο λεπτό κεφάλι και τρομακτική οδοντοστοιχία. Είδη της ίδιας οικογένειας απαντώνται σε όλο τον πλανήτη σε εύκρατες και τροπικές θάλασσες και ξεχωρίζουν για την ομορφιά των χρωματισμών τους αλλά και για την άγρια συμπεριφορά τους. Κανένα όμως από αυτά δεν είναι τόσο διάσημα όσο η σμέρνα που κατοικεί στα νερά μας και αυτό γιατί το ψάρι αυτό υπήρξε αντικείμενο θαυμασμού και μελέτης ήδη από τα αρχαία χρόνια.

Λίγη ιστορία
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «…η σμέρνα γεννάει συνέχεια. Γεννάει πολλά αυγά και τα μικρά της μεγαλώνουν πολύ γρήγορα. Το αρσενικό (σμύρος) διαφέρει από το θηλυκό (σμύραινα). Το θηλυκό είναι μικρότερο και ποικιλόχρωμο ενώ το αρσενικό είναι μονόχρωμο και δυνατό με το χρώμα του να είναι σαν του πεύκου. Επίσης έχει πολλά εσωτερικά και εξωτερικά δόντια…». Κατά τον Ησύχιο το «μύραινα, μύραινος» χρησιμοποιούνταν και ως υβριστική λέξη. Ο Φώτιος αναφέρει συμφωνώντας «Μύραινα, επί του κακού λέγεται, ω, Έχιδνα» ενώ κατά τον ίδιο συγγραφέα υπάρχει κωμικός στίχος που αναφέρει «Ω, προδότι και παράνομε, και μύραινα σύ». Η αρχαία ύβρις, που φαίνεται ότι έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας, αναφερόταν προς γυναίκα (σμέρνα) η οποία είναι δόλια και επικίνδυνη.
Η σμέρνα αναφέρεται ως εκλεκτό έδεσμα κατά την αρχαιότητα στους «Δειπνοσοφιστές» του Αθηναίου ενώ είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι εκτρέφανε σμέρνες για το νόστιμο κρέας τους. Οι γραφές των αρχαίων λένε ότι αποτελούσε προνομιούχο έδεσμα των Πατρικίων. Λέγεται επίσης ότι οι Ρωμαίοι τις χρησιμοποιούσαν ως ποινή θανάτωσης για τους εγκληματίες και τους δούλους καθώς τους έριχναν σε δεξαμενές γεμάτες μεγάλες σμέρνες. Ο Νίκανδρος Κωλοφόνιος στα «Θηριακά» του αναφέρει: «…η σμέρνα εργάζεται κακές οδούς και τα ψάρια πάσχουν τα δεινά απ’ αυτήν. Όταν ψαρευτεί και βγει έξω στο πλοιάριο, βγάζει τα δόντια της και προσπαθεί να δαγκώσει τον ψαρά. Η σμέρνα βγαίνει έξω στη γη, φωνάζει (έρχεται σε ομιλία) και φοιτά δίπλα στο φίδι, όπως οι εραστές…» Η τελευταία δοξασία έχει φτάσει μέχρι τις μέρες μας στην Λέσβο. Λέγεται πως κάποια δυσοίωνη πανσέληνο οι σμέρνες βγαίνουν στη στεριά και ζευγαρώνουν με τα φίδια. Μια δοξασία που ο Καββαδίας έκανε στίχο στο ποιήμα του «Γυναίκα»: «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία, παίξε στον άνεμο τη γλώσσα σου και πέρνα, αλλού σε λέγανε Γιουδήθ, εδώ Μαρία, το φίδι σκίζεται στο βράχο με τη σμέρνα». Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η λαϊκή παράδοση προσέδωσε στη σμέρνα χαρακτηριστικά δόλου, προδοσίας και ανατριχιαστικής σκληρότητας. Κάτι που εν μέρει δικαιολογείται από τη συμπεριφορά του ζώου αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό.

Αποκρουστικά χαρακτηριστικά
Η σμέρνα στην πραγματικότητα είναι ένα από τα ομορφότερα και πιο θαυμαστά ψάρια των θαλασσών μας. Το χρώμα της είναι σκούρο καφετί-σοκολατί ή πιο μαύρο-κυανό με πολλές μικρές και μεγάλες κίτρινες ή κρεμ μαρμαρώσεις. Τα μικρά είναι καφετιά ενώ μεγαλώνοντας αποκτά ένα πιο κυανό χρωματισμό. Το σώμα της είναι επίμηκες, οφιοειδές και το κεφάλι ογκώδες, πυραμιδοειδές. Σε νεαρή ηλικία το μέτωπο είναι ίσιο ενώ στα μεγάλα ενήλικα το μέτωπο είναι πιο τονισμένο σχηματίζοντας ένα μικρό «κούτελο». Τα ρουθούνια της σμέρνας είναι μέσα σε σάρκινους σωλήνες ενώ στο ρύγχος της καταλήγουν διάφοροι αισθητήριοι πόροι. Η όψη της, στην οποία οφείλεται και η άσχημη φήμη της είναι ιδιαίτερα άγρια. Τα μεγάλα σαγόνια της κλείνουν σε όλο το μήκος ενώ τα πολυάριθμα δόντια της είναι κωνικά, μακριά και κοφτερά. Στον ουρανίσκο της έχει ένα αδένα με δηλητήριο που επικοινωνεί με ένα δόντι. Όταν δαγκώσει ένα υποψήφιο θήραμα εκχέει μέσα του το δηλητήριο και το παραλύει, όπως ακριβώς κάνουν τα δηλητηριώδη φίδια.
Οι σκουρόχρωμες βραγχιακές της σχισμές περιορίζονται σε μικρούς πλευρικούς πόρους λίγο μετά το κεφάλι. Δεν έχει ζυγά πτερύγια. Το ραχιαίο και το εδρικό πτερύγιο είναι κλεισμένα μέσα σε δερμικές πτυχές και ενώνονται με το ουραίο πτερύγιο. Σε όλο της το κορμί εκκρίνει μια βλέννα που την βοηθάει τόσο στο κολύμπι όσο και στην προστασία από τα παράσιτα. Στο αίμα της υπάρχει μια ιδιαίτερα τοξική ουσία. Έχει διαπιστωθεί ότι μισό γραμμάριο από την τοξίνη της σμέρνας όταν εισαχθεί στο αίμα ενός μεγάλου σκυλιού, επιφέρει το θάνατο σε 4 λεπτά. Η τοξίνη αυτή αχρηστεύεται με την θερμότητα. Το μέγεθος της φτάνει τα 180 εκατοστά αλλά συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 80 και 120 εκατοστών. Όλα τα παραπάνω εξελικτικά χαρακτηριστικά κάνουν την σμέρνα έναν από τους κορυφαίους και πιο πετυχημένους κυνηγούς του βυθού.

Ο απόλυτος κυνηγός
Η σμέρνα εμφανίζεται συχνά σε όλες τις θάλασσες μας, ιδιαίτερα στις πιο νότιες περιοχές. Ζει αποκλειστικά σε βραχώδεις βυθούς με κοιλώματα και έντονη βλάστηση, κοντά στις ακτές, σε ρηχά νερά, συνήθως από 1 μέχρι 30 μέτρα φτάνοντας μέχρι και τα 100 μέτρα βάθος. Πολλές φορές οι μικρότερες σμέρνες βγαίνουν έξω ακριβώς εκεί που σκάει το κύμα. Αγαπημένα σημεία των μεγάλων σμερνών είναι τα ναυάγια. Είναι μοναχικό είδος που δημιουργεί μικρές επικράτειες. Οι σμέρνες βρίσκουν καταφύγιο μέσα στα βράχια και μάχονται σθεναρά μεταξύ τους για τα καλύτερα κοιλώματα.
Πρόκειται για νυχτερινό κυνηγό που αρχίζει να δραστηροποιείται από το σούρουπο. Τρέφεται με κεφαλόποδα, μικρά ψάρια, καρκινοειδή και υπολλείματα νεκρών ψαριών. Αγαπημένος της μεζές είναι το χταπόδι. Η σμέρνα κινείται σαν το φίδι, κολλημένη στα βράχια, ψάχνοντας με υπομονή και την τελευταία μικρή τρύπα που μπορεί να κρύβει κάποιο μεζέ. Όταν εντοπίσει ένα χταπόδι το δαγκώνει και με αστραπιαίες κινήσεις κουλουριάζεται γύρω του σαν τον πύθωνα, πνίγοντας το. Έχει παρατηρηθεί ότι όταν βρεθεί ένα μεγάλο χταπόδι εμφανίζονται πάνω από δυο-τρεις σμέρνες και μοιράζονται χωρίς τσακωμούς το θήραμα. Συχνά όταν μια μεγάλη σμέρνα κυνηγά, μαζεύονται γύρω της και άλλα ψάρια που τρέφονται με τα αποφάγια της. Πολλές φορές αποτελεί και η ίδια θήραμα. Είναι γνωστό ότι αποτελεί τον αγαπημένο μεζέ της συναγρίδας ενώ οι πιο μικρές σμέρνες αποτελούν θηράματα των μεγάλων ψαριών που ανήκουν στην οικογένεια των Σερρανιδών (ροφοί, στήρες, πίγγες). Πολλές φορές όταν η σμέρνα έχει φάει και αποσύρεται στο θαλάμι της, ανοίγει διάπλατα το στόμα και αφήνει μικρές κόκκινες γαρίδες του είδους Stenopus spinosus να καθαρίσουν την οδοντοστοιχία της.

Σμέρνα και άνθρωπος
Η σμέρνα διακρίνεται για τον αρπακτικό της χαρακτήρα. Η τρομακτική της όμως όψη δεν πρέπει να ξεγελάει. Όπως και τα περισσότερα ζώα, δεν επιτίθεται σε ανθρώπους εκτός και αν προκληθεί. Γενικά οι μικρές σμέρνες φοβούνται και κρύβονται γρήγορα, οι λίγο μεγαλύτερες δείχνουν μια πιο άγρια συμπεριφορά ενώ οι πολύ μεγάλες έχουν αρκετή αυτοπεποίθηση και απλά περιεργάζονται με ηρεμία για λίγο τον άνθρωπο πριν αποσυρθούν με αργές κινήσεις. Σε καταδυτικούς προορισμούς του εξωτερικού, οι καταδύτες ταϊζουν τις μεγάλες σμέρνες και αυτές ήρεμες τρώνε τον μεζέ σαν μικρά κουταβάκια. Παρόλα αυτά η σκηνή στην ταινία «Βαθύ γαλάζιο» όπου ο μικρός ήρωας ταΐζει μία σμέρνα-τέρας στα νερά της Αμοργού δεν αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Οι περισσότερες σμέρνες, που λόγω μεγέθους διακρίνονται από μία σχετική αυτοπεποίθηση, δείχνουν πολύ εύκολα στον μεγαλύτερο άνθρωπο ότι είναι ανεπιθύμητος. Με δυνατά τινάγματα και άγριες δαγκωματιές στο νερό λένε ότι δεν σηκώνουν μύγα στο σπαθί τους.
Συχνά όταν ένας ψαροντουφεκάς κουβαλάει στη ζώνη του κάποιο χταπόδι, μια σμέρνα με χαρακτήρα μπορεί να τον ακολουθήσει άφοβα για να αρπάξει τη λεία του. Πρέπει να αναφέρουμε ένα συχνό λάθος που γίνεται από τους καταδύτες και αφορά την επικινδυνότητα της σμέρνας. Η σμέρνα είναι φαινομενικά τρομακτική πολύ περισσότερο όταν ανοίγει το στόμα και όχι όταν το έχει κλειστό. Στην πραγματικότητα είναι πιο ακίνδυνη όταν ανοιγοκλείνει το στόμα καθώς έτσι αναπνέει ενώ όταν κλείσει το στόμα έχει ήδη πάρει ανάσα και είναι έτοιμη να επιτεθεί. Οι περισσότερες επιθέσεις σε καταδύτες συμβαίνουν αφού η σμέρνα έχει χτυπηθεί με καμάκι και μάχεται για την επιβίωση της αλλά δεν είναι και λίγοι οι τραυματισμοί σε καταδύτες που ξαπλώνουν πάνω στα βράχια εγκλωβίζοντας το ψάρι στο θαλάμι του. Είναι αλήθεια ότι τα κοφτερά της δόντια μπορούν να κόψουν κομμάτι. Όταν μια σμέρνα δαγκώσει έναν δύτη δεν τον αφήνει ακόμα και αν της κόψεις το κεφάλι. Η δύναμη της άλλωστε ακόμα και έξω από το νερό είναι εξωπραγματική για το μέγεθος της. Πολλοί λένε ότι πρόκειται για ένα εφτάψυχο ψάρι και αυτό ισχύει καθώς όταν η σμέρνα ψαρευτεί περνάει πολύ ώρα μέχρι να ξεψυχήσει. Όλη αυτή την ώρα χτυπιέται, κουλουριάζεται και ανοιγοκλείνει το στόμα προσπαθώντας να επιτεθεί σε οτιδήποτε. Οι γνώμες για την νοστιμιά της διΰστανται. Κάποιοι λένε ότι είναι από τα νοστιμότερα ψάρια των ακτών μας και κάποιοι ότι δεν αξίζει ούτε βραστή.
Όπως και να ΄χει όμως αυτό το θαυμαστό ψάρι των θαλασσών μας θα πρέπει να εκλαμβάνεται γι’ αυτό ακριβώς που είναι. Ένας ατρόμητος κυνηγός, απαραίτητος για την τροφική αλυσίδα και το θαλάσσιο οικοσύστημα, ικανός να πουλήσει το τομάρι του ακριβά και έτοιμος ανά πάσα στιγμή να επιτεθεί σε οτιδήποτε αποτελεί θήραμα ή απειλή. Η εκλαϊκευμένοι χαρακτηρισμοί της πονηριάς και του δόλου θα έπρεπε να αντικατασταθούν, με σεβασμό προς τη σμέρνα, από αυτούς του θάρρους, της δύναμης και της αντοχής.