Το θρυλικό Αγιοφάραγγο είναι ένα μικρό αλλά διάσημο φαράγγι στα νότια της Κρήτης με μεγάλη ιστορική και αισθητική αξία που φιλοξενεί έναν πλούτο από ενδημικά και σπάνια φυτά της νήσου. Βρίσκεται στις νοτιοδυτικές απολήξεις των Αστερουσίων, στα νότια του νομού Ηρακλείου. Στα βόρεια του φαραγγιού υψώνονται οι λόφοι Ρόδωνας και Χαρκοκεφάλα που περιβάλλουν την περίφημη Μονή Παναγίας Οδηγήτριας, στα ανατολικά του βρίσκεται ο όρμος των Καλών Λιμένων και στα δυτικά του απλώνονται στη σειρά το Μαρτσαλιώτικο φαράγγι, το ακρωτήριο Τραχήλι και η Άκρα Λίθινο. Το Αγιοφάραγγο έχει μήκος 3 χιλιόμετρα, κατεύθυνση από τα βόρεια προς τα νότια και καταλήγει σε μία πανέμορφη παραλία, μήκους 150 μέτρων, με ψιλό χαλίκι και καθαρά νερά που κοιτάει στο Λιβυκό πελαγος. Από την παραλία μπορεί κανείς να διακρίνει την βραχονησίδα Παπαδόπλακα που βρίσκεται σε απόσταση 950 μέτρων από την ακτή. Στη δημιουργία του Αγιοφάραγγου συνέβαλαν δυο εποχικά ρεμάτα που ξεκινούν το ένα από το ερειπωμένο Γυαλομονόχωρο και το άλλο από την Οδηγήτρια. Τα δύο ρέματα ενώνονται κοντά στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής και το ρέμα συνεχίζει στο Ποροφάραγγο, το οποίο είναι η αφετηρία του Αγιοφάραγγου, πριν εισέλθει στον κυρίο κορμό του φαραγγιού. Στα ανατολικά του φαραγγιού, κοντά στη θάλασσα, βρίσκεται ο περίφημος Βουρβουλίτης, μία κρυμμένη πανέμορφη αλλά απόκρημνη λίμνη-βάραθρο με υφάλμυρο νερό. Το Αγιοφάραγγο πήρε το όνομα του από τους ερημίτες που ασκήτευσαν εδώ ανά τους αιώνες. Η παρουσία μάλιστα του ασκητικού βίου στην περιοχή ανάγεται στα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Σύμφωνα με το θρύλο, τριακόσιοι ερημίτες ζούσαν εδώ σε συνθήκες απόλυτης απομόνωσης του ενός από τον άλλον και συναντιόντουσαν μόνο μια φορά το χρόνο στη σπηλιά Γουμενόσπηλιο. Περίπου 250 μέτρα πριν από τη θάλασσα και κοντά στο Γουμενόσπηλιο βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αντωνίου, ο οποίος χρονολογείται από το 13ο αιώνα και αποτελούσε το κέντρο του οργανωμένου ασκητικού βίου της Κρήτης. Η γύρω περιοχή είναι γεμάτη από ιστορικά αξιοθέατα, όπως η αρχαία Λασαία, το ταφικό συγκρότημα της μινωικής εποχής στην Οδηγήτρια και το σπήλαιο του Απόστολου Παύλου. Η διάσχιση στο Αγιοφάραγγο είναι αρκετά εύκολη, καθώς διαρκεί μόλις μισή ώρα μέσα στην οποία θα ανακαλύψετε πολλά σπάνια φυτά που κρέμονται από τους εντυπωσιακούς κάθετους γκρεμούς.

Στην περιοχή επικρατεί η φρυγανική βλάστηση και η μεσογειακή σαβάνα με διάσπαρτα δέντρα και θάμνους. Στην αρχή του φαραγγιού υπάρχουν πολλές αγριελιές και συκιές, οι οποίες φυτρώνουν και στα κάθετα βράχια. Άλλα δέντρα της περιοχής είναι οι χαρουπιές και τα θαμνοκυπάρισσα. Λίγο πριν την ακτή απλώνονται πυκνές συστάδες από πικροδάφνες, ενώ η βλάστηση συμπληρώνεται από εφέδρες, κάπαρες, λαδανιές, ρείκια, γαλατσίδες, θρούμπια και θυμάρια. Σε όλο το φαράγγι απαντώνται διάφορα σπάνια φυτά με σημαντικότερα κάποια ενδημικά είδη της κρητικής χλωρίδας, όπως το αγριογαρύφαλλο Dianthus fruticosus subsp. creticus, η καμπανούλα Campanula creutzburgii, η κενταύρια Centaurea idaea, το Verbascum spinosum, ο Phlomis lanata και το Teucrium alpestre. Άλλα σπάνια είδη του Αγιοφάραγγου που απαντώνται στην Κρήτη και στα νησιά του Αιγαίου είναι η Crepis neglecta subsp. cretica, το αγριόσκορδο Allium rubrovittatum, η νεραγκούλα Ranunculus asiaticus, η Achillea cretica, το Sedum creticum, η Nigella doerfleri, η Euphorbia dimorphocaulon, ο Stachys spinosa, το Teucrium microphyllum, το Achnatherum fallacinum, το Aegilops columnaris και η Aristida adscensionis subsp. caerulescens. Η βλάστηση συμπληρώνεται με ενδιαφέροντα είδη, όπως η Cynara cornigera, η Inula candida subsp. candida, ο Phlomis cretica, ο Carthamus leucocaulos, η Bryonia cretica, το Filago aegaea subsp. aristata, η Pimpinella cretica, το Helianthemum salicifolium, ο μανδραγόρας Mandragora officinarum, η Gagea graeca, η Romulea bulbocodium, το Glaucium flavum, η Carlina lanata, το Echium parviflorum, ο Pterocephalus plumosus, ο Asteriscus aquaticus, η Malva aegyptia, ο Asterolinon linum-stellatum και οι ορχιδέες Ophrys ariadnae, Ophrys cretica, Anacamptis pyramidalis, Orchis italica και Himantoglossum robertianum.

 

Μέσα και γύρω από το Αγιοφάραγγο μπορεί κανείς να παρατηρήσει διάφορα ενδιαφέροντα είδη της ορνιθοπανίδας. Από τα αρπακτικά πουλιά μόνιμη είναι η παρουσία από πετρίτες και βραχοκιρκίνεζα, ενώ συχνά περνούν από την περιοχή όρνεα, σπιζαετοί, γερακίνες, μαυροπετρίτες και σπάνια χρυσογέρακα. Στα βράχια και στις σπηλιές κάνουν τις φωλιές τους τα σπάνια αγριοπερίστερα, αλλά και τα βραχοχελίδονα, τα σταβλοχελίδονα, τα σπιτοχελίδονα και τα μιλτοχελίδονα. Στην θαλάσσια περιοχή πετούν θαλασσοκόρακες, αρτέμηδες, μύχοι, χειμωνογλάρονα και ασημόγλαροι. Άλλα πουλιά της γύρω περιοχής είναι οι κουκουβάγιες, οι γκιώνηδες, οι νησιώτικες πέρδικες, τα τρυγόνια, τα γιδοβύζια, οι σταχτάρες, οι μελισσοφάγοι, οι χαλκοκουρούνες, οι κορυδαλλοί, οι ωχροκελάδες, οι λιβαδοκελάδες, οι τρυποφράχτες, οι καρβουνιάρηδες, οι σταχτοπετρόκληδες, οι ασπροκωλίνες, οι μαυρολαίμηδες, οι γαλαζοκότσυφες, οι μαυροτσιροβάκοι, οι σπάνιοι αιγαιοτσιροβάκοι, οι κοκκινοτσιροβάκοι, οι κλειδωνάδες, οι κοκκινοκεφαλάδες, οι κάργιες, τα κοράκια, οι καρδερίνες, οι φλώροι και τα φρυγανοτσίχλονα.
 
Από τα αμφίβια εδώ ζούνε μόνο πρασινόφρυνοι, ενώ από τα ερπετά απαντώνται κυρτοδάκτυλοι, σαμιαμίδια, λιακόνια, τρανόσαυρες, ενδημικές κρητικές σαύρες, δεντρογαλιές και αγιόφιδα. Από τα θηλαστικά στην γύρω περιοχή εμφανίζονται πετροκούναβα, νυφίτσες, λαγοί και σκατζόχοιροι, ενώ η θαλάσσια περιοχή είναι σημαντικό πέρασμα για σπάνια κητώδη, όπως οι ζιφιοί, τα ζωνοδέλφινα και οι μεγαλόπρεποι φυσητήρες. Στις πυκνές συστάδες με τις πικροδάφνες ζει και αναπαράγεται η μεγάλη νυχτοπεταλούδα του είδους Daphnis nerii. Τέλος εδώ απαντώνται και δύο σπάνια, ενδημικά σαλιγκάρια, τα είδη Albinaria terebra και Helicopsis bathyptera.