Τα Αθαμανικά Όρη, ή αλλιώς τα περήφανα Τζουμέρκα, είναι ένας μεγάλος ορεινός όγκος της Κεντρικής Πίνδου με ποικιλόμορφο τοπίο, πλούσια βλάστηση στα χαμηλά και όμορφα αλπικά οροπέδια. Η παραδοσιακή ονομασία «Τζουμέρκα» πιθανώς προέρχεται από το σλαβικό όνομα του φυτού «ελλέβορος», ενώ η πιο επίσημη ονομασία «Αθαμανικά» κατάγεται από το αρχαίο φύλο των Αθαμάνων που άκμασαν στη περιοχή τον 3ο αιώνα π.Χ. Τα Αθαμανικά Όρη είναι είναι ένας από τους μεγαλύτερους ορεινούς όγκους της Ελλάδας. Πρόκειται για μια μακρόστενη οροσειρά που εκτείνεται από βορά προς νότο σε ένα μήκος 30 χλμ. στα σύνορα των νομών Ιωαννίνων, Άρτας και Τρικάλων, χωρίζοντας σαν τείχος την Ήπειρο με την Θεσσαλία. Η συνολική έκταση των Αθαμανικών φτάνει τα 765 τ.χλμ. Στα βόρεια ο ορεινός όγκος χωρίζεται από την Περιστέρα από τα διάσελα του Μπάρου και τα ρέματα Νέγκρη και Καλαρίτικο, δυτικά η κοιλάδα του Άραχθου χωρίζει το βουνό από το Ξηροβούνι, ανατολικά ορίζεται από τον ποταμό Αχελώο και στα νότια καταλήγει στην πεδιάδα της Άρτας. Η οροσειρά χωρίζεται σε δύο κύρια τμήματα από το Μελισσουργιώτικο ποτάμι, την Κακαρδίτσα στα βόρεια που βρίσκεται στα όρια των νομών Ιωαννίνων και Τρικάλων και στα κυρίως Τζουμέρκα στα νότια που το μεγαλύτερο τμήμα τους ανήκει στον νομό Άρτας. Για πολλούς η Κακαρδίτσα αποτελεί ξεχωριστό βουνό από τα Τζουμέρκα παρότι συνδέονται με τον αυχένα των Μελισσουργών. Ψηλότερες κορυφές του βόρειου τμήματος είναι η Κακαρδίτσα (2.429 μ.), ο Καταραχιάς (2.280 μ.), η Χίλια εξήντα (2.253 μ.), η Τσούμα Πλαστάρι (2.191 μ.), ο Κρυάκουρας (2.100 μ.), το Καταφύγι (2098 μ.) και το Βαρικό (2.007 μ.). Στα νότια οι ψηλότερες κορυφές είναι το Καταφίδι (2.393 μ.), το Γερακοβούνι (2.211 μ.), η Στρουγγούλα (2.143 μ.), το Αγκάθι (2.080 μ.) και η Τσούμα Κατή (2.067 μ.). Το βουνό αποτελείται από ασβεστόλιθο και φλύσχη με ένα μεγάλο πλήθος πηγών και μικρών ποταμών να το διατρέχουν και να σχηματίζουν δεκάδες καταρράκτες, οι οποίοι καταλήγουν στον Άραχθο και στον Αχελώο. Άλλα σημαντικά ποτάμια και ρέματα που πηγάζουν στο ψηλά του βουνού είναι ο Μελισσουργιώτικος, το Ματσουκιώτικο, το Κρυμμένο Ποτάμι, της Κρανιάς, της Χίστρας, το Μουτσαρίτικο, του Καλεντίνη, η Σούδα και το Μουζακίτικο. Οι πιο εντυπωσιακοί καταρράκτες του βουνού είναι των Θεοδώριανων, των Μελισσουργών και οι δίδυμοι καταρράκτες της Κρυοπηγής. Στα ανατολικά του βουνού απλώνονται τα δύο μεγάλα οροπέδια της Κωστελάτας, ένα από τα πιο ιστορικά βοσκοτόπια της Ελλάδας. Στα Τζουμέρκα χτυπάει η καρδιά του ορεινού λαϊκού πολιτισμού και πέρα από τις πολλές εικόνες της άγριας φύσης, ο ταξιδιώτης μπορεί να απολαύσει και πολλά αξιοθέατα φτιαγμένα από τα χέρια των παλαιών μαστόρων, όπως παραδοσιακά χωριά, πέτρινα γεφύρια, μοναστήρια, νερόμυλοι, δριστέλες και λιθόστρατες.

Τα Τζουμέρκα στο παρελθόν είχαν πυκνά δάση, αλλά με τα χρόνια έχουν υποστεί έντονη αποψίλωση, από την εκτεταμένη υλοτομία και την κτηνοτροφία. Στα χαμηλά και στις χαράδρες αναπτύσσονται πουρνάρια, αριές, φυλίκια, κουμαριές, κουτσουπιές, κοκκορεβυθιές, δάφνες, κ.ά., και πιο ψηλά ξεκινούν διάφορα φυλλοβόλα όπως γάβροι, φράξοι, σφενδάμια, βελανιδιές, οστριές, καστανιές και λίγες οξιές. Στα ρέματα και στα ποτάμια η βλάστηση αποτελείται από πλατάνια, ιτιές και σκλήθρα, λίγο ψηλότερα απλώνονται δάση κωνοφόρων (έλατα και μαυρόπευκα) και μετά το δασοόριο ξεκινούν τα μεγάλα αλπικά οροπέδια της περιοχής με τα στεπόμορφα χορτολίβαδα. Συνολικά, στην περιοχή των Τζουμέρκων έχουν καταγραφεί πάνω από 500 είδη φυτών, αλλά θεωρείται ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα καθώς το βουνό δεν έχει μελετηθεί αρκετά. Τα πιο σημαντικά είδη της περιοχής είναι η Achillea absinthoides, η Achillea pindicola subsp integrifolia, το Hieracium trikalense, η Alchemilla fallax, ο Solenanthus albanicus, η Arenaria conferta subsp serpentini, το Podospermum roseum subsp peristericum, η Satureja horvatii subsp macrophylla, ο Stachys tymphaea, η καμπανούλα Campanula hawkinsiana, η Alkanna noneiformis, η Gentiana cruciata subsp cruciata και το Seseli parnassicum. Άλλα ενδιαφέροντα φυτά είναι η Fritillaria thessala subsp thessala, η Pinguicula crystallina subsp hirtiflora, η Aubrieta scardica, οι κρίνοι Lilium candidum, Lilium chalcedonicum και Lilium martagon, η Iberis sempervirens, η Pedicularis graeca, η αγριοτριανταφυλλιά Rosa montana, η Saxifraga marginata, η Saxifraga sempervivum, η Scutellaria alpina, το Sempervivum marmoreum subsp marmoreum, η Gentiana lutea, ο Erigeron alpinus, το αγριογαρύφαλλο Dianthus sylvestris subsp sylvestris, ο Edraianthus graminifolius, ο νάρκισσος Narcissus poeticus subsp poeticus, τα γεράνια Geranium macrorrhizum και Geranium macrostylum, ο κρόκος Crocus veluchensis, η Tulipa australis και οι αγριοπανσέδες Viola pyrenaica, Viola orphanidis και Viola aetolica. Στην περιοχή απαντώνται και πολλές ορχιδέες, όπως η Cephalanthera longifolia, η Epipactis microphylla, η Epipactis helleborine, η Epipactis subclausa, η Dactylorhiza sambucina, η Dactylorhiza saccifera, η Neottia ovata, η Neottia nidus-avis, η Gymnadenia conopsea,η Orchis purpurea, το Himantoglossum jankae, η Neotinea ustulata, η Ophrys helenae, η Ophrys epirotica και η Ophrys apifera. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις δυτικές πλαγιές του βουνού έχει διαπιστωθεί η παρουσία της ορχιδέας Ophrys insectifera, ενός πολύ σπάνιου είδους ορχιδέας της Ευρώπης που η Ελλάδα είναι το ανατολικότερο σημείο εξάπλωσης της.

Στα δάση και στις κορφές του βουνού ζουν περίπου 120 είδη πουλιών μερικά από τα οποία είναι πολύ σπάνια όπως το όρνιο, αλλά και ο ασπροπάρης που παλαιότερα ήταν πιο κοινός. Άλλα αρπακτικά είναι ο χρυσαετός, ο γερακαετός, ο φιδαετός, ο σφηκιάρης, η γερακίνα, ο πετρίτης, το διπλοσάινο, το σαΐνι, το ξεφτέρι, το βραχοκιρκίνεζο και το δεντρογέρακο. Από τα νυχτόβια αρπακτικά, εδώ απαντώνται μπούφοι, χουχουριστές και κουκουβάγιες. Στην περιοχή ζουν και πολλά είδη από δρυοκολάπτες, όπως ο μαύρος, ο πράσινος, ο πευκοδρυοκολάπτης, ο μεσαίος, ο λευκονώτης και ο βαλκανικός. Στα αλπικά απαντώνται πυρροκότσυφες, χιονοψάλτες, κιτρινοκαλιακούδες, κοκκινοκαλιακούδες, κοράκια, χιονοκότσυφες, τοιχοδρόμοι, χιονόστρουθοι, χιονάδες και βλαχοτσίχλονα. Άλλα είδη είναι οι πετροπέρδικες, οι φάσσες, οι κούκκοι, οι βουνοσταχτάρες, οι μελισσοφάγοι, οι σταρήθρες, οι δεντροσταρήθρες, τα βραχοχελίδονα, οι νεροκελάδες, οι σταχτοσουσουράδες, οι νεροκότσυφες, οι τρυποφράχτες, οι θαμνοψάλτες, τα αηδόνια, οι φοινίκουροι, οι σταχτοπετρόκληδες, οι τσίχλες, οι γερακότσιχλες, οι πυρροβασιλίσκοι, οι καστανοπαπαδίτσες, οι ελατοπαπαδίτσες, οι αετομάχοι, οι κοκκινοκεφαλάδες, οι σταυρομύτες, οι κοκκοθραύστες και τα βουνοτσίχλονα.

Από τα αμφίβια στην περιοχή απαντώνται αλπικοί τρίτωνες, σαλαμάνδρες, φρύνοι, πρασινόφρυνοι, κιτρινομπομπίνες, γραικοβάτραχοι, σβελτοβάτραχοι και βαλκανοβάτραχοι. Στην κορυφή της ερπετοπανίδας βρίσκεται η ελληνική νανόχεντρα (Vipera graeca) που πρόσφατα ανάχθηκε σε είδος καθώς αποτελούσε υποείδος της Vipera ursinii. Άλλα ερπετά είναι η μεσογειακή χελώνα, ο τυφλίτης, η σαύρα της Ρούμελης, η πρασινόσαυρα, η τοιχογουστέρα, η σαύρα του Ταύρου, ο στεφανοφόρος, ο έφιος, ο λαφιάτης, η δεντρογαλιά, ο σαπίτης, το νερόφιδο, η σαΐτα, το αγιόφιδο, το σπιτόφιδο και η κοινή οχιά. Από τα θηλαστικά σημαντική είναι η μόνιμη παρουσία της αρκούδας, του λύκου και του αγριόγατου και ακολουθούν οι βίδρες, τα ζαρκάδια, οι αγριόχοιροι, οι νυφίτσες, τα δεντροκούναβα, οι ασβοί, οι αλεπούδες, οι λαγοί, οι σκαντζόχοιροι, οι δασομυωξοί, οι δεντρομυωξοί και οι σκίουροι. Στα πιο απρόσιτα σημεία έχουν απομείνει λίγα αγριόγιδα τα οποία όμως κυνηγιούνται συστηματικά και το μέλλον τους είναι άδηλο. Στα νερά των γύρω ποταμών απαντώνται περισσότερα από 20 είδη ψαριών, με πιο χαρακτηριστικό είδος την ιονική πέστροφα (Salmo farioides).

 
(φωτ. τοπίου: Πάνος Οικονόμου)