Ένα δαιδαλώδες σύμπλεγμα από δασωμένες κορφές, πυκνές ρεματιές, λόγγους και ξέφωτα που απλώνεται στα βόρεια σύνορα της χώρας και διακρίνεται για τον τεράστιο πλούτο της βιοποικιλότητας που φιλοξενεί. Το ορεινό συγκρότημα Κούλας-Χαϊντούς απλώνεται στα βόρεια του νομού Ξάνθης και πάνω στα σύνορα με τον νομό Δράμας, φτάνοντας μέχρι τα σύνορα με την Βουλγαρία και αποτελεί το κεντρικό τμήμα της μεγάλης οροσειράς της Ροδόπης. Πρόκειται για μια σειρά δεκάδων βουνοκορφών, λόφων και υψωμάτων που χωρίζονται από ποταμούς και ρέματα χωρίς να διακρίνεται ένας συγκεκριμένος ορεινός όγκος. Η κατεύθυνση της οροσειράς είναι από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά σε ένα μήκος που φτάνει περίπου τα 25 χιλιόμετρα, ενώ μεγάλο μέρος της συνεχίζεται και στα βουλγαρικά εδάφη. Η ψηλότερη κορυφή του συγκροτήματος είναι το Γυφτόκαστρο στα ανατολικά, που φτάνει τα 1.828 μέτρα. Άλλες κορυφές του ανατολικού τμήματος είναι η Τσίχλα ή Διχάλα (1.745 μ.), το Θερμό (1.617 μ.), η Κούλα (1.606 μ.), τα Μαλιά (1.699 μ.), η Μαύρη Πέτρα (1.588 μ.), τα Γεράνεια (1.549 μ.), η Μεγάλη Κρούσσα (1.531 μ.) και η Ιππαρχία (1.436 μ.), ενώ στα δυτικά πρωταγωνιστούν οι κορυφές Ερύμανθος (1.569 μ.), Χαϊντού (1.617 μ.) και Ερμάριο (1.441 μ.). Τα πετρώματα της περιοχής αποτελούνται από γνεύσιους, μάρμαρα, αμφιβολίτες και διάφορα ηφαιστειογενή πετρώματα. Τα βουνά και οι λόφοι χωρίζονται από ένα πυκνό υδρογραφικό δίκτυο με δεκάδες ποταμούς και ρέματα με σημαντικότερα το Αρκουδόρεμα, το Βαθύρεμα, το Σκοτεινό και το Τσάι, ενώ εδώ γεννιέται ο ποταμός Κόσυνθος που στη συνέχεια κατευθύνεται νότια και διασχίζει τη πόλη της Ξάνθης. Πρόκειται για μία από τις πιο άγριες και απομονωμένες περιοχές της χώρας μας που χαρακτηρίζεται από τα ατέλειωτα, πυκνά δάση, την απουσία σημαντικών χωριών και οικισμών και την περιορισμένη όχληση από την ανθρώπινη παρουσία. Το δάσος οξιάς της Τσίχλας που αναπτύσσεται κάτω από την κορυφή του Γυφτόκαστρου αποτελεί διατηρητέο μνημείο της φύσης, ενώ στους δεκάδες καταρράκτες που συναντάει κανείς στην περιοχή ξεχωρίζει αυτός του Λειβαδίτη, ίσως ο ομορφότερος καταρράκτης της Ελλάδας. Στις διαδρομές σας θα συναντήσετε ακόμα ερείπια παλαιών οικισμών, πέτρινα γεφύρια, νερόμυλους, αλλά και το περίφημο Αντάμωμα των Σαρακατσαναίων στον δρόμο σας προς τον καταρράκτη του Λειβαδίτη. Το ορεινό συγκρότημα Χαϊντούς-Κούλας περιλαμβάνεται στο ανατολικό τμήμα του Εθνικού Πάρκου Ροδόπης και αποτελεί έναν από τους πιο αγαπημένους προορισμούς εξερεύνησης για τους φυσιολάτρες.

Η δασοκάλυψη στην περιοχή είναι ιδιαίτερα πυκνή και στο μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από μεικτά δάση που κάθε φθινόπωρο εντυπωσιάζουν με την χρωματική τους παλέτα. Το Δάσος της Τσίχλας που αποτελείται κυρίως από τεράστιες οξιές είναι ένα από τα αρχαιότερα και πιο παρθένα δάση της Ευρώπης, καθώς δεν έχει ξυλευθεί εδώ και αιώνες. Στα χαμηλά της περιοχής απλώνονται μεγάλα δρυοδάση που πιο ψηλά αντικαθίστανται από μεικτά δάση με οξιές, δασικές πεύκες, ερυθρελάτες, μακεδονικά έλατα, σημύδες και μαυρόπευκα, ενώ χαρακτηριστικά είναι τα ανοίγματα από ολάνθιστα λιβάδια και ξέφωτα. Στην περιοχή απαντώνται και μικρά δάση από την σπάνια βαλκανική πεύκη (Pinus peuce). Ο ορεινός όγκος Κούλας-Χαϊντούς αποτελεί έναν παράδεισο της χλωρίδας με δεκάδες σπάνια είδη των δασών, αλλά και πολλά ενδημικά είδη της Ροδόπης. Ξεχωρίζουν ο μεγαλόπρεπος κίτρινος κρίνος της Ροδόπης Lilium rhodopaeum, το Geum rhodopaeum, η Soldanella rhodopea, το αγριογαρύφαλλο Dianthus superbus, οι βιόλες Viola ganiatsasii, Viola stojanowii και Viola serresiana, το Seseli rhodopeum, το Galium rhodopeum, η κενταύρια Centaurea phrygia subsp razgradensis, ο φλώμος Verbascum roripifolium, το Chrysosplenium alternifolium, η Crepis conyzifolia, η Potentilla haynaldiana, η Oenothera erythrosepala, η σιληνή Silene flavescens subsp flavescens, το Vaccinium vitis-idaea και η Valeriana montana. Άλλα θαυμαστά είδη της περιοχής είναι η Telekia speciosa, η Gentianella bulgarica, η ανεμώνη Anemone nemorosa, το Impatiens noli-tangere, η Bruckenthalia spiculifolia, η Antennaria dioica, η καμπανούλες Campanula wanneri και Campanula velebitica, η Gentiana asclepiadea, ο Moneses uniflora, η σιληνή Silene waldsteinii, ο Arctostaphylos uva-ursi, ο Chamaecytisus albus, η Aquilegia vulgaris, ο Galeopsis tetrahit, το υπερικό Hypericum hirsutum, η Selaginella helvetica, το Polygala anatolica, το Atocion lerchenfeldianum, ο Rhinanthus rumelicus, η Euphrasia rostkoviana, η Pulmonaria rubra, η Oxalis acetosella, ο κρίνος Lilium martagon, το Sempervivum heuffelii, η Orthilia secunda και ο Umbilicus luteus. Στην περιοχή συναντάει κανείς και πολλά είδη ορχιδεών, όπως τις Cephalanthera damasonium, Cephalanthera longifolia, Cephalanthera rubra, Corallorrhiza trifida, Dactylorhiza cordigera, Epipactis helleborine, Epipactis persica subsp. gracilis, Epipogium aphyllum, Himantoglossum jankae, Neottia nidus-avis, Neottia ovata, Platanthera chlorantha, Orchis purpurea, Ophrys apifera και Ophrys mammosa.

 

Εντυπωσιακή είναι η ορνιθοπανίδα της περιοχής που περιλαμβάνει πολλά θαυμαστά είδη των δασών της Βόρειας Ευρώπης που εδώ έχουν το νοτιότερο σημείο της εξάπλωσης τους. Αυτά είναι ο αγριόκουρκος, η δασόκοτα, η σπουργιτόγλαυκα, ο καρυοθραύστης και ο αιγωλιός. Από τα αρπακτικά στην περιοχή απαντώνται χρυσαετοί, σταυραετοί, φιδαετοί, γερακίνες, σαΐνια, διπλοσάινα, σφηκιάρηδες, ξεφτέρια, πετρίτες, δεντρογέρακα και βραχοκιρκίνεζα. Είναι εντυπωσιακό ότι στα δάση της περιοχής απαντώνται και τα δέκα είδη δρυοκολάπτη που ζούνε στη χώρα μας με σημαντικότερα τον μαύρο δρυοκολάπτη, τον τριδάχτυλο δρυοκολάπτη και τον σταχτή δρυοκολάπτη. Η ορνιθοπανίδα συμπληρώνεται από πετροπέρδικες, ορτύκια, μπεκάτσες, φάσσες, τρυγόνια, κούκους, μπούφους, κουκουβάγιες, χουχουριστές, γιδοβύζια, μελισσοφάγους, χαλκοκουρούνες, χιονάδες, νεροκότσυφες, σταχτοσουσουράδες, τρυποφράχτες, θαμνοψάλτες, χιονοψάλτες, αηδόνια, πυρροκότσυφες, χιονοκότσυφες, γερακότσιχλες, μελωδοτσιροβάκους, γερακοτσιροβάκους, πυρροβασιλίσκους, δρυομυγοχάφτες, λοφιοπαπαδίτσες, βουνοπαπαδίτσες, κλειδωνάδες, αιγίθαλους, δεντροτσοπανάκους, δεντροβάτες, αετομάχους, κίσσες, κόρακες, συκοφάγους, δεντροσπουργίτες, χειμωνόσπινους, φανέτα, σταυρομύτες, πύρρουλες, κοκκοθραύστες, χρυσοτσίχλονα και βουνοτσίχλονα.

 

Η πανίδα των αμφίβιων περιλαμβάνει ανατολικούς χτενοτρίτωνες, κοινούς τρίτωνες, σαλαμάνδρες, φρύνους, πρασινόφρυνους, κιτρινομπομπίνες, δεντροβάτραχους, βαλκανοβάτραχους, λιμνοβάτραχους, σπάνιους βουνοβάτραχους, γραικοβάτραχους και σβελτοβάτραχους. Από τα ερπετά στην περιοχή ζούνε μεσογειακές χελώνες, κονάκια, σπάνιες αμμόσαυρες, πρασινόσαυρες, τοιχογουστέρες, σαύρες του Ταύρου, στεφανοφόροι, έφιοι, κεχρίτες, σαπίτες, νερόφιδα, σαΐτες, αγίοφιδα, λαφιάτες του Ασκληπιού, σπιτόφιδα, οχιές και σπάνιοι αστρίτες. Τα θηλαστικά στην περιοχή περιλαμβάνουν πολλά μεγάλα και θαυμαστά είδη των δασών. Τα δάση Κούλας-Χαϊντούς είναι ο σημαντικότερος πυρήνας της αρκούδας στην Ροδόπη, ενώ ακόμα πιο συχνή είναι η παρουσία των λύκων. Σε μεγάλους αριθμούς συναντάει κανείς ζαρκάδια, ενώ η πανίδα των θηλαστικών συμπληρώνεται με αγριόγατους, αγριόχοιρους, αλεπούδες, νυφίτσες, πετροκούναβα, βίδρες, δασομυωξούς, σκίουρους, λαγούς και πολλά είδη νυχτερίδων. Η περιοχή είναι το νοτιότερο σημείο κατανομής στην Ευρώπη μερικών μεγαλόπρεπων πεταλούδων, όπως οι Neptis rivularis, Limenitis populi και Erebia aethiops.