Το δασωμένο βουνό που δεσπόζει στα κεντρικά της Σάμου, παρότι έχει πληγωθεί από τις πολλές πυρκαγιές, εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από τοπία που θυμίζουν περισσότερο ένα βουνό της ηπειρωτικής και όχι της νησιώτικης Ελλάδας. Το βουνό αναφέρεται από τους ντόπιους περισσότερο με την λαϊκή ονομασία Καρβούνης, ενώ η ονομασία Άμπελος είναι αρχαία και προέρχεται από τους πολλούς αμπελώνες που απλώνονται, εδώ και χιλιάδες χρόνια, στην περιφέρεια του. Ο Στράβων αναφέρει: «το όρος, ο ποιεί την όλην νήσον ορεινήν Άμπελος λέγεται», ενώ σε βυζαντινά χρονικά το βουνό αναφέρεται και με την ονομασία Ασσωρόν όρος. Η Άμπελος είναι ένα σχετικά ομαλό βουνό που καλύπτει όλο σχεδόν το κεντρικό τμήμα του νησιού και χωρίζεται στα ανατολικά του από τον ψηλότερο Κέρκη από διαδοχικούς λόφους, μικρές πεδιάδες και την κοίτη του Μεγάλου Ρέματος. Αναπτύσσεται σε ένα σχεδόν κυκλικό σχηματισμό που στα βόρεια πέφτει απότομα στη θάλασσα και στα νότια σβήνει πιο ήρεμα σε λόφους που κοιτάνε προς τον Κάμπο της Χώρας. Η έκταση του βουνού φτάνει τα 55 τ.χλμ. Ψηλότερη κορυφή της Άμπελου είναι ο Προφήτης Ηλίας, ή αλλιώς το Καρβούνι, στα 1.153 μέτρα και ακολουθούν οι κορυφές Γκιναίοι (1.096 μ.), Ψηλό Αλώνι (1.039 μ.), Λάζαρος (1.025 μ.), Κακόδιπλα (923 μ.) και Προσήλιο (917 μ.). Στην ψηλότερη κορυφή βρίσκεται το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία απ’ όπου μπορεί κανείς να θαυμάσει μια μοναδική θέα προς τα ανατολικά και την γη της Ιωνίας. Το βουνό διακρίνεται και για τα πολλά ρέματα που κατεβαίνουν από τις πλαγιές του με σημαντικότερα το Κοχύλι, το Καβουράκι, τον Ίμβρασο, το Κακόρεμα, τον Μαυραντζά, το Τσουκλούκι, τον Αμφίλυσσο, το Φουρνιώτικο και τον Παλιόμυλο. Γεωλογικά η Άμπελος αποτελείται κυρίως από σχιστόλιθους που στα πιο ψηλά δίνουν τη θέση τους σε ασβεστόλιθους, ενώ και εδώ, όπως και στον Κέρκη, υπάρχουν αρκετά σπηλαιοβάραθρα με σημαντικότερα αυτά που βρίσκονται στο Σκιαδάκι και στις Λάκκες. Στην περιφέρεια του βουνού είναι χτισμένα τα χωριά Πάνδροσο, Μεσόγειο, Πλάτανος, Κονταίικα, Υδρούσσα και Μανολάτες, ενώ χαρακτηριστικοί είναι οι διάσπαρτοι αμπελώνες που φτάνουν σε σύνολική έκταση τα 16.000 στρέμματα. Η Άμπελος έχει δεινοπαθήσει από τις πολλές φωτιές αλλά ακόμα κρατάει μέσα της μια άγρια φύση που εντυπωσιάζει από τον πλούτο, τη σπανιότητα και την ομορφιά της. Ευτυχώς στο βουνό δεν υπάρχουν πολλοί ασφαλτόδρομοι σαν αυτούς που έχουν καταστρέψει πολλές ορεινές περιοχές της χώρας μας και έτσι η περιήγηση μπορεί να είναι σχετικά δύσκολη και περιπετειώδης, αλλά τα δεκάδες σπάνια είδη της χλωρίδας και της πανίδας που συναντάει κανείς τον αποζημιώνουν με το παραπάνω.

Στα χαμηλά της Αμπέλου κυριαρχούν τα φρύγανα με είδη, όπως πουρνάρια, αριές, σχοίνα, κουτσουπιές, χαρουπιές, κουμαριές, αγριελιές, λαδανιές, λεβάντες, θυμάρια και ρίγανες και αμέσως μετά ξεκινάει η δασική βλάστηση όπου κυριαρχεί η τραχεία πεύκη και ακολουθούν τα κυπαρίσσια. Από τα 700 μέτρα και πάνω ξεκινούν συστάδες από μεγαλόπρεπα μαυρόπευκα, ενώ στις κορυφές απλώνονται τα γυμνά βράχια που φιλοξενούν πολλά σπάνια φυτά του νησιού. Τα ρέματα στεφανώνονται από πλατάνια, ιτιές και πικροδάφνες, ενώ υπάρχουν και διάσπαρτα σημεία με καστανιές. Στο βουνό απαντάται η βαφική δρυς (Quercus infectoria  subsp infectoria), ένα είδος βελανιδιάς της Εγγύς Ανατολής που η δυτικότερη εξάπλωση του φτάνει μέχρι το Ανατολικό Αιγαίο. Η εξερεύνηση στην Άμπελο είναι μια απόλαυση για όποιον θέλει να συναντήσει θαυμαστά είδη της χλωρίδας. Εδώ μπορεί κανείς να δει πολλά ενδημικά φυτά του νησιού, όπως είναι η Asperula samia, το θυμάρι Thymus samius, η Lomelosia polykratis και η ορχιδέα του Πυθαγόρα (Dactylorhiza pythagorae). Από τα είδη της Ασίας εδώ φυτρώνουν ο Atraphaxis billardierei, η Alkanna tubulosa, το Alyssum smyrnaeum, οι φριτιλάριες Fritillaria bithynica και Fritillaria carica subsp carica, ο Phlomis grandiflora, οι κενταύριες Centaurea acicularis και Centaurea cariensis subsp maculiceps, η Minuartia anatolica, το Symphytum anatolicum, οι κρόκοι Crocus olivieri subsp balansae και Crocus pallasii subsp pallasii, η Inula verbascifolia subsp heterolepis, το Teucrium kotschyanum, η Onobrychis armena και το θυμάρι Thymus cilicicus. Άλλα σημαντικά είδη του βουνού είναι το Acantholimon aegaeum, η κενταύρια Centaurea rechingeri, η Datisca cannabina, η ρίγανη Origanum sipyleum, το Paracaryum lithospermifolium subsp cariense, το Paracaryum aucheri, το τσάι Sideritis sipylea, το Erodium vetteri, το Galium samothracicum, το Tordylium hirtocarpum, ο φλώμος Verbascum ikaricum, η Draba heterocoma subsp archipelagi, το Microsciadium minutum, η σιληνή Silene urvillei, η Aristolochia parvifolia, ο γάλανθος Galanthus elwesii, η καμπανούλα Campanula lyrata, η παιώνια Paeonia mascula subsp mascula, η ίριδα Iris suaveolens, η Salvia tomentosa, το αγριογαρύφαλλο Dianthus zonatus, το Geocaryum stylosum, η Scutellaria orientalis subsp alpina, το Vincetoxicum canescens subsp pedunculatum, η Veronica grisebachii, η Lecokia cretica, ο Lupinus gredensis, το Hypericum hircinum subsp albimontanum και οι ορχιδέες Cephalanthera epipactoides, Cephalanthera rubra, Anacamptis sancta, Epipactis densifolia, Himantoglossum comperianum, Neottia ovata, Platanthera holmboei και Ophrys heterochila.

Η ορνιθοπανίδα της Αμπέλου περιλαμβάνει πολλά ενδιαφέροντα είδη. Από τα αρπακτικά στην περιοχή ζουν σπιζαετοί, φιδαετοί, σφηκιάρηδες, γερακίνες, αετογερακίνες, πετρίτες, μαυροπετρίτες, ξεφτέρια και βραχοκιρκίνεζα, ενώ από τα νυχτόβια αρπακτικά εδώ απαντώνται τυτούδες, κουκουβάγιες και γκιώνηδες. Άλλα είδη του βουνού είναι οι νησιώτικες πέρδικες, οι μπεκάτσες, τα ορτύκια, οι φάσσες, τα τρυγόνια, οι κούκοι, τα γυδοβύζια, οι σταχτάρες, οι βουνοσταχτάρες, οι τσαλαπετεινοί, οι μελισσοφάγοι, οι χαλκοκουρούνες, οι μεσαίοι δρυοκολάπτες, οι στραβολαίμηδες, οι δεντροσταρήθρες, οι κορυδαλλοί, οι ωχροκελάδες, οι λιβαδοκελάδες, τα βραχοχελίδονα, τα μιλτοχελίδονα, οι τρυποφράχτες, τα αηδόνια, οι σταχτοπετρόκληδες, οι ασπροκωλίνες, οι γαλαζοκότσυφες, οι τσίχλες, οι αιγαιοτσιροβάκοι, οι κοκκινοτσιροβάκοι, οι κλειδωνάδες, οι αιγίθαλοι, οι κόρακες, οι μαυροκέφαλες κίσσες, οι αετομάχοι, οι κοκκινοκεφαλάδες, οι καρδερίνες, οι φλώροι, τα φανέτα, οι κοκκοθραύστες, τα φρυγανοτσίχλονα και οι αμπελουργοί.

Τα αμφίβια αντιπροσωπεύονται από σπάνιους λεβαντοβάτραχους, φρύνους, πρασινόφρυνους και δεντροβάτραχους. Η ερπετοπανίδα περιλαμβάνει την ενδημίκη του νησιού σαύρα της Σάμου, την γραικοχελώνα, το κροκοδειλάκι, την τρανόσαυρα, την σπάνια χρυσόσαυρα, την αμφίσβαινα, την σαΐτα, το σπιτόφιδο, το θαμνόφιδο, το νερόφιδο, το αγιόφιδο, τον σαπίτη και την οθωμανική οχιά. Από τα θηλαστικά στα χαμηλά της Άμπελου ζουν τα σπάνια τσακάλια ενώ άλλα είδη είναι οι ασβοί, τα πετροκούναβα, οι νυφίτσες, οι σκαντζόχοιροι και οι λαγοί. Αξίζει να περπατήσετε σε κάποια από τα ρυάκια του βουνού για να δείτε δύο σπάνια είδη, το ψάρι του γλυκού νερού με την ονομασία ποταμοκέφαλος του Αιγαίου (Squalius fellowesii) και το καβούρι των γλυκών νερών του είδους Potamon hippocrate. Σημαντική είναι και η παρουσιά κάποιων σπάνιων ασπόνδυλων, όπως οι γρύλλοι Poecilimon sanctipauli, Eupholidoptera smyrnensis, Poecilimon ege, Saga campbelli και Saga natoliae και ο σκορπιός Calchas nordmanni.